Paylaş:

Türklərin istifadə etdiyi əlifbalar bir xalqın dilinin, mədəniyyətinin və tarixinin necə formalaşdığının mühüm əlamətləridir. Göktürk əlifbasından ərəb əlifbasına, oradan da latın əlifbasına qədər türklər hər dövrdə öz dil zənginliyini və kimliyini qoruyaraq əlifbalarını tarixi şəraitə uyğunlaşdırmışlar.

Türk xalqının tarixi səyahəti müxtəlif coğrafiyalardakı mədəni qarşılıqlı təsirlər nəticəsində formalaşan bir dil mirasına malikdir. Bu zəngin keçmiş türklərin istifadə etdiyi əlifbalara da dərindən təsir etmişdir. Türklərin tarix boyu istifadə etdikləri, hər biri fərqli bir dövrə və mədəniyyət kontekstinə işarə edən əlifbalar dilin təkamülü ilə birlikdə fərqli hərf sistemlərinə keçidi də ortaya qoyur.

1. Orxon Əlifbası (Göktürk Əlifbası)

Türklərin məlum olan ən qədim əlifbası Orxon Yazılarından məlum olan Göktürk əlifbasıdır. 8-ci əsrə aid olan bu əlifba Orhun vadisində tapılan Göktürk kitabələri üzərindəki yazıları ilə məşhurdur. Göktürk əlifbası 38 hərfdən ibarətdir və sağdan sola yazılır. Türklərin ilk dəfə yazılı dildən istifadə etməyə başladığı bu əlifba onların həm dil, həm də mədəni kimliklərini dərindən əks etdirir.

2. Uyğur əlifbası

Uyğur dövrü Orta Asiyada türklərin Qərbin təsiri ilə yeni əlifba yanaşmasına keçdiyi bir dövrü simvollaşdırır. 9-cu əsrdə uyğurlar Suriya əlifbasının təsiri ilə öz yazı sistemini inkişaf etdirdilər. Bu əlifba 20 hərfdən ibarətdir və ilk türk yazılı əsərlərinin əksəriyyəti Uyğur əlifbası ilə yazılmışdır. Uyğur yazısı türk mədəniyyətinə mühüm töhfələr vermiş və xüsusilə Orta Asiyanın digər xalqları ilə mədəni və dini qarşılıqlı əlaqədə mühüm rol oynamışdır.

3. Ərəb əlifbası

Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra ərəb əlifbası türk yazı sistemində mühüm yer tutdu. 10-cu əsrdən etibarən ərəb hərfləri türklərin gündəlik həyatında, elm və ədəbiyyatda Osmanlı imperiyasından Səlcuqlulara qədər geniş bir coğrafiyada istifadə edilmişdir. Ərəb əlifbası ilə yazılmış əsərlər türk mədəniyyətinin ədəbi irsinə töhfə vermiş, divan ədəbiyyatı, təsəvvüf kimi sahələrdə dərin izlər buraxmışdır.

4. Latın əlifbası və Cümhuriyyət dövrünün inqilabı

Türklərin istifadə etdiyi əlifbaların ən böyük çevrilməsi 20-ci əsrdə baş verib. 1928-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürk təhsil və ünsiyyətdə birliyi təmin etmək üçün türk dilinin latın əlifbası ilə yazılmasını nəzərdə tutan bir inqilab həyata keçirdi. Bu islahat türk xalqının savadlılıq səviyyəsini yüksəltmək və müasirləşmə yolunda mühüm addım atmaq yolunda böyük addım idi. Bu gün gündəlik həyatda, təhsildə və mediada istifadə edilən türk əlifbası latın hərflərindən ibarətdir.

5. Türk Dillərinə Görə Əlifba Fərqləri

Türk dilində müxtəlif coğrafiyalarda danışılan çoxlu dialekt və dillər olduğundan, istifadə edilən əlifbalar da müxtəlifdir. Məsələn, Azərbaycan türkcəsi, qazax türkcəsi və qırğız türkcəsi kimi dillər latın əlifbasının müxtəlif variantlarından istifadə edir, bəzi dillərdə bu əlifbanın uyğunlaşdırılması fərqli ola bilər. Bu fərqlər türk xalqlarının bir-birindən təsirlənərək inkişaf etdirdikləri özünəməxsus yazı sistemlərindən xəbər verir.